Qazaq tіlіn meńgerý deńgeıіn
baǵalaý júıesі - QazTest

30.08.2016

QAZTEST tapsyrmalarynyn' ereks'elikteri men til men'gery'degi yqpaly

S'.H.Balg'oji'na, N.B.Tog'yzbai', T.E.Makenova, A.S. Berdiqulova
QR Bilim ja'ne g'ylym mi'ni'strligi
Ulttyq testiley' ortalyg'y
Memlekettik tildi damyty' basqarmasynyn' saraps'ylary
Egemen Qazaqstan, №166, 30 tamyz, 2016 j.

QAZTEST tapsyrmalarynyn' ereks'elikteri men til men'gery'degi yqpaly

Bi'yl qazaq tilin men'gery' den'gei'in bag'alay'g'a arnalg'an otandyq QAZTEST ju'i'esi qurylg'anyna 10 jyl tolady. Ju'i'enin' negizgi mindeti – ku'ndelikti a'ley'mettik ortada azamattardyn' qazaq tilin qoldana bily' da'rejesin anyqtay', яg'ni' qazaq tilinin' fy'nkцi'onaldyq qoldanysyn bag'alay' ja'ne osy arqyly memlekettik tildi men'gery' u'derisine ekpin bery', yntany arttyry', tildi on'tai'ly, ti'imdi u'i'reny' a'distemelerinin' qalyptasy'yna jag'dai' jasay'. Tildin' ku'ndelikti turmysta qoldanyly' da'rejesin bag'alay' arqyly til men'gery'din' den'gei'in anyqtay' a'lemde ken' ko'lemde ta'jiri'belenedi. Negizgi bag'yt – til u'i'reny's'inin' sol tildegi aqparattardy tyn'dap nemese estip tu'siny', oqi' bily' men sol tilde jaza bily' qabiletterin bag'alay'.

Qazirgi tan'da QAZTEST ju'i'esinin' mazmuny to'rt bo'likten turatyny belgili: Tyn'dalym, Leksi'ka-grammati'kalyq qurylym, Oqylym ja'ne Jazylym. A'rbir bo'liktin' ereks'eligine bai'lanysty tapsyrma tu'rleri de aly'an tu'rli, яg'ni' a'rbir tapsyrmanyn' o'z maqsaty, bag'alai'tyn bilik-dag'dysy bolady.

Ju'i'enin' alg'as'qy bo'ligi tyn'dalym boi'yns'a ku'ndelikti o'mirde qoldanysta bar, a'rbir den'gei'din' leksi'kalyq qoryna sa'i'kestendirilgen di'alogter, monologter, poli'logter ja'ne a'r aly'an mazmundag'y ma'tinder usynylady. Test tapsyrmalary ay'di'oma'tinder ja'ne test tapsyrmalary arqyly til u'i'reny's'inin' bilik-dag'dylaryn bag'alai'dy. Anyqtamag'a su'i'ensek, dag'dy – ko'p ret qai'talay' jolymen qalyptasatyn avtomatty tu'rde jasay'g'a dei'in jetkizilgen a'reket. QAZTEST azamattardyn' qazaq tilin men'gery'in bes den'gei' boi'yns'a bag'alai'tyny ko'ps'ilikke tanys (A1 – qarapai'ym, A2 – bazalyq, V1 – orta, V2 – ortadan jog'ary, S1 – jog'ary), to'mende Tyn'dalym bo'ligi boi'yns'a (A1, A2 den'gei'leri) tapsyrma tu'rleri, tapsyrmanyn' maqsaty, testileny's'inin' bag'alanatyn bilik-dag'dylary ko'rsetilgen:

Den'gei'	Tapsyrma tu'rleri	Test tapsyrmalarynyn' maqsaty	Testileny's'i bily'i kerek bilik-dag'dylar
A1	Di'alogti jalg'astyryn'yz	Bul tapsyrma boi'yns'a qarapai'ym jag'dai'larda di'alogti jalg'astyrady.	Qarapai'ym jag'daяttarda kommy'ni'kaцi'яg'a qatysy': - qatysymdy bastay', jalg'astyry', aяqtay' formalary; - so'i'ley' a'debi formy'lalary (amandasy',tanysy', kezdesy', qos'tasy', kes'irim suray', o'tinis' ai'ty')
A1	Suhbattasy's'y adamdy anyqtan'yz	Ai'tylg'an aqparat arqyly so'i'ley's'inin' kim ekenin, qandai' qyzmet atqaratynyn anyqtai'dy.	qajetti derekterdi taba aly' dag'dysy: - so'i'ley' frazalary; - ka'sibi' qarym-qatynastar mamandyq i'eleri; - ty'ystyq atay'lar; - otbasylyq qarym-qatynas.
A1, A2	Di'alog kimderdin' arasynda o'tkenin anyqtan'yz	Di'alogtin' arasynan qajetti so'zderge ma'n bere otyryp, kimder o'zara so'i'lesip turg'anyn anyqtai'dy.	qajetti aqparatty taba aly' dag'dysy: - ku'ndelikti turmystyq, a'ley'mettik-turmystyq salalarda qoldanylatyn so'zder; - ty'ystyq, mamandyq atay'lary; - telefon arqyly so'i'lesy' formalary.

A1, A2	Di'alog qas'an o'tkenin anyqtan'yz	Di'alogten y'aqyt, sag'at, mezgil ty'raly aqparatty tu'sinedi.	qajetti derekterdi taba aly' dag'dysy: - ai', ku'n, jyl atay'larynyn' berily'i - ta'y'lik, y'aqyt, mezgil, jyl mezgilderi - tabi'g'at, ay'a rai'y
A1, A2	Di'alog qai'da o'tkenin anyqtan'yz	Di'alogten oryn, meken ty'raly aqparatty tu'sinedi.	Qajetti derekterdi taba aly' dag'dysy: - jer-sy' atay'lary; - meken mag'ynaly so'zder.
A1, A2	Di'alog/ma'tin mazmunyn anyqtan'yz	Ma'tinnin' jalpy mazmunyn tu'sine otyryp, negizgisin, o'zekti oi'dy anyqtai'dy. Negizgi ja'ne ekins'i da'rejeli aqparattardy ajyrata alady.	Negizgi oi'dy tu'siny' dag'dysy: - a'rbir den'gei'ge sa'i'kes jetkilikti so'zdik qor; - ku'ndelikti-turmystyq, a'ley'mettik-turmystyq ja'ne ma'deni'-a'ley'mettik jag'daяttarda ai'tylatyn so'zder; - habarlandyry', jarnama.
A1, A2	Di'alogke/ma'tinge sa'i'kes aqparatty ko'rsetin'iz. Di'alogke/ma'tinge sa'i'kes emes aqparatty ko'rsetin'iz	Berilgen to'rt jay'ap nusqasynan ma'tin boi'yns'a durys berilgen nemese kerisins'e, durys berilmegen aqparatty taba alady.	Aqparatty jiktei' aly' dag'dysy: - oryndalatyn/oryndalg'an is-a'reket ty'raly si'pattama aqparat bery'; - resmi' ja'ne ka'sibi' qarym-qatynastar; - a'n'gime bolyp otyrg'an aqparatty tu'sindiry', tu'sinik bery', ma'limet bery' tolyqtyry', naqtylay', ji'naqtay', talday'.
A1, A2	Di'alogte/ma'tinde joq aqparatty ko'rsetin'iz. Di'alogte/ma'tinde bar aqparatty ko'rsetin'iz	Ma'tin mazmunyna jaqyn, biraq ma'tinde ai'tylmag'an artyq aqparatty taba alady.	Aqparatty jiktey' dag'dysy: - ma'tindegi aqparatty tolyq, durys tu'siny'; - adam, zat, derek, oqi'g'a, is-a'reket ty'raly naqty aqparatty bere aly', ala aly'y.
A2	Di'alogte/ma'tinde jay'aby bar suraqty tabyn'yz. Di'alogte/ma'tinde jay'aby joq suraqty tabyn'yz	Ma'tin mazmunyna bai'lanysty suraqtar beriledi. Suraqtardyn' birey'ine ma'tin boi'yns'a jay'ap bery'ge bolady, яg'ni' ma'tinde sol suraqqa jay'ap bar.	qajetti derekterdi taba aly' dag'dysy: - ma'tindegi aqparatty tolyq, durys tu'siny'; - adam, zat, derek, oqi'g'a, is-a'reket ty'raly naqty aqparatty bere aly', ala aly'y.
A1, A2	Ma'tin taqyrybyn tan'dan'yz	Ai'tylg'an birnes'e oi'dan ba'rine ortaq birey'in taba alady. O'zekti ma'seleni saralai' alady.	Negizgi i'deяny tu'siny' dag'dysy: - termi'nder; - a'debi' norma; - jeke tulg'a ja'ne onyn' qog'amdag'y orny.

QAZTEST ju'i'esinin' tag'y bir ereks'eligi – leksi'ka-grammati'kalyq qurylymnyn' bo'lek qamtyly'ynda. Leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik boi'yns'a qazaq tilinin' grammati'kasyn testiley' memlekettik standartqa sa'i'kes qarapai'ym den'gei'de qazaq tilinin' foneti'kalyq zan'dylyqtaryn men'gery', qarapai'ym leksi'kalyq birlikterdin' qoldanysyn i'gery', olardyn' mag'ynasyn tu'siny', jalg'ay'lardyn' ja'ne etistik s'aqtarynyn' qarapai'ym qurylymdar arqyly qoldanysy qamtylady.

Bazalyq den'gei'de belgili bir kommy'kati'vtik qarym-qatynasqa tu'sy' u's'in qoldanylatyn qurylymdardy men'gery', foneti'kalyq zan'dylyqtardyn' qoldanysy, so'zderdin' jazyly'y men ai'tyly'yndag'y ai'yrmas'ylyqtar, jalg'ay'lardyn' qyzmeti, syn-sapany bildiretin so'zderdin' qyzmeti, san esimderdin' qoldanysy, boljam ma'ndi qurylymdar, s'aq kategori'яsy beriledi.

Orta den'gei'de turmystyq-a'ley'mettik, qog'amdyq-a'ley'mettik salalarg'a qatysty ja'ne resmi'-iskeri' leksi'ka, si'noni'm so'zder, turaqty so'z tirkesteri, so'zderdin' jasaly' ereks'elikteri, jalg'ay'lar qyzmetinin' ken'eюi qamtylady.

Ortadan jog'ary den'gei'de qog'amdyq-a'ley'mettik, ka'sibi' salalarg'a qatysty leksi'ka, turaqty so'z tirkesterinin' qoldanysy, si'noni'm, omoni'm so'zderdin' qoldanysy, syn esim, san esimderdin' si'ntaksi'stik qyzmeti, qurmalas so'i'lemder usynylady.

Jog'ary den'gei' mazmuny ulttyq ma'deni'et pen ulttyq tanymg'a qatysty ug'ymdardy bery'men, jai' so'i'lem tu'rlerinin' qoldanysyn bily'men, sabaqtas qurmalas so'i'lemderdin' qurastyryly'y, mag'ynalyq jag'ynan ajyratyly'ymen tolyqtyrylady.

Leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik boi'yns'a testileny's'inin' tildik bilimi fy'nkцi'onaldyq turg'ydan bag'alanady. Test tapsyrmalary testileny's'inin' tildik birlikterdin' fy'nkцi'onaldyq (qoldanymdyq) ereks'elikterin ajyrata aly' dag'dysyn qalyptastyry'g'a bag'yttalady. Leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik boi'yns'a test tapsyrmalaryn qurastyry'da tildik termi'nder qoldanylmai', test tapsyrmasyn kez kelgen mamandyq i'esi tu'sine alatyndai', ma'nma'tinge qarai', leksi'kalyq-grammati'kalyq qurylymdardyn' tirkesy'ine qarai', durys jay'apty tan'dai' alatyndai' etip beriledi.

Test tapsyrmalary mag'ynalyq jag'ynan anyq bolyp, onda jartylai' tu'siniksiz, si'rek qoldanylatyn, di'alekt so'zderdin' bolmag'any abzal, a'ri'ne bul talaptardyn' oryndaly'y QAZTEST tarapynan qatan' tu'rde baqylanyp otyrady.

Mysaly, testileny's'inin' leksi'kalyq qoryn anyqtay', si'noni'm so'zderdi ajyrata aly' dag'dysyn qalyptastyry' maqsatynda

– Mag'ynasy jaqyn so'zderdi tabyn'yz.

– Mag'ynasy qarama-qarsy so'zderdi tabyn'yz, t.b.

Test tapsyrmalarynyn' sapaly, yqs'am, den'gei'ge sai' bolyp quryly'y u's'in tildik materi'aldardy eks'ep, suryptap aly' o'te man'yzdy. QAZTEST azamattardyn' qazaq tilin bily' den'gei'in anyqtai'tyn elimizdegi birden-bir birizdendirilgen ju'i'e, sondyqtan ondag'y tapsyrmalardyn' talapqa sai', minsiz boly'y es'kimdi bei'-jai' qaldyrmay'y ti'is.

So'i'ley' a'reketinin' tag'y bir man'yzdy tu'ri – oqylym, sebebi til u'i'reny's'i kez kelgen so'i'ley' a'reketinin' basqa tu'rlerin osy tu'ri arqyly iske asyrady.

G'ylymi' anyqtama boi'yns'a oqylym – grafi'kalyq tan'balar arqyly qag'az betine tu'sken so'zder men tirkesterdin' mag'ynasy men mazmunyn oi' men sananyn' na'ti'jesinde qabyldai' otyryp, odan qajetti derekti tu'sinip, suryptap aly'. Oqylym bo'liginin' negizgi qurylymyn anyqtai'tyn en' basty ko'rsetkis' – ma'tin. Ma'tin qyzyqty, o'zekti, ku'ndelikti o'mirge sai', s'ynai'y ja'ne adamnyn' эmoцi'onaldy-psi'hologi'яlyq ku'i'ine kereg'ar a'ser etpei'tin bolg'any jo'n. Oqylym bo'liginin' ma'tinderinin' qurylymy til u'i'reny's'inin' tildik qabiletine (qazaq tilin men'gery' den'gei'ine) sa'i'kes tu'sinikti, g'ylymi' turg'yda suryptalyp, o'n'delgen bolg'any durys. Zerttey's'i-g'alymdar ma'tinderdi a'r qyrynan qarap, tu'rli talaptar qoяdy: «Ma'tin s'artty tu'rde u's' qyrynan: mazmundyq-a'distemelik, leksi'ka-si'ntaksi'stik ja'ne sti'lьdik jag'ynan tekserilip, bag'alanady».

Ma'tinnin' mazmundyq-a'distemelik si'patyna: g'ylymi' mazmuny, onyn' o'zektiligi, qai'talay'syz ju'i'eli baяndaly'y, teori'яlyq abstrakцi'яlyq den'gei'i, a'r den'gei'ge ja'ne til u'i'reny's'inin' bilimi men logi'kalyq oi'lay' den'gei'ine sa'i'kestiligi, termi'nologi'яlyq so'zderdin' birizdi qoldanyly'y, tu'rli aqparattyq ja'ne faktilik materi'aldardyn' mo'ls'eri ja'ne t.b. jatady.

Den'gei'ge bai'lanysty ma'tin ko'lemi men tapsyrma sany o'zgerip otyrady. Mysaly, A1 den'gei'inde tapsyrma sany 2-5 dei'in, al ma'tin ko'lemi 2-3 so'i'lemnen bastalyp 100 so'zge dei'in o'sedi. Ma'tin tu'rleri habarlama, qysqas'a SMS-hat, jarnamadan bastalyp s'ag'yn ma'tinderge dei'in ulg'aяdy.

A'r den'gei' boi'yns'a berilgen tapsyrma tu'rleri belgili bir bilik-dag'dylardy qalyptastyry'g'a negizdelgen ja'ne den'gei' o'sken sai'yn bilik-dag'dylar da ku'rdelenip otyrady.

Test tu'rindegi tapsyrma	Berilgen test tapsyrmalary arqyly qalyptasatyn bilik-dag'dylar
Ma'tinge sa'i'kes kelmei'tin aqparatty tan'dan'yz	Qysqa ma'tindi tolyq tu'siny'ine, berilgen aqparattan o'zine kerek ma'limetti ajyrata alady. Qarym-qatynas tu'rlerine ta'n so'z a'depterin i'geredi.
Ma'tindegi basty tirek so'zderdi tabyn'yz	Ma'tinnen o'zine kerekti negizgi oi'dy bildiretin mag'ynaly, man'yzdy so'zderdi iriktei' alady. Tirek so'zderdi qoldany' arqyly o'zinin' so'zdik qory arta tu'sedi. Iskerlik qatynastag'y til tabysy'g'a qajetti tildik amaldardy ornymen jumsai' alady.
Ma'tin boi'yns'a tolyq ja'ne naqty aqparatty tabyn'yz	Berilgen aqparattan kerekti tolyq ja'ne naqty ma'limetti iriktep alyp, o'z oi'yn ji'naqtap aqparatty naqty, da'l, tolyq jetkize biledi. Oi'dy ai'qyn, a'serli jetkizy'de so'z mag'ynalaryn durys qoldana alady. Til tabysa bily'ge qajetti kommy'ni'kati'vtik dag'dylardy men'geredi.
Ma'tinge naqtyraq taqyryp tan'dan'yz	Ku'rdeli emes ma'tindegi da'i'ektemeler tizbegin tu'sinip, qorytyndy jasai' alady. Ma'tinnen negizgi oi'dy ajyrata aly' dag'dysyn men'geredi.
Ma'nma'tindegi (kontekstegi) asty syzylg'an so'z tirkesinin' mag'ynasyn as'yn'yz	Ma'tinde berilgen so'z tirkesterin tu'sinip, ku'ndelikti o'mirde qoldana alady. So'z sapasyna qoi'ylatyn talaptardy anyqtai' alady. Iskerlik qatynasqa ta'n so'z oramdaryn pai'dalana alady.
Ma'tin mazmunyna maqal-ma'teldi sa'i'kestendirin'iz	So'z qudiretin tanytatyn maqaldar men danalyq so'zderdi so'i'ley' dag'dysyna sin'iredi.

Oqylym ma'tinder negizinde ju'zege asyrylady, sondyqtan tildi men'gery's'ige tildi u'i'rety'de ku'ndelikti o'mirde kezdesetin jag'daяttardy negizge ala otyryp, til men'gery's'inin' so'i'ley' dag'dylaryn qalyptastyrady a'ri ma'tinderge qyzyg'y's'ylyg'yn arttyrady.

Tyn'dalym ja'ne Oqylym so'i'ley' a'reketinin' o'nimsiz tu'rlerine jatsa, Jazylym ja'ne Ai'tylym so'i'ley' a'reketinin' o'nimdi tu'rleri bolyp tabylady. Kez kelgen o'nimdi aly' u's'in og'an ku's', qarqyn, y'aqyt jumsalady. Olarsyz o'nim aly' яg'ni', sapaly jaqsy o'nim aly' mu'mkin emes. So'i'ley' a'reketinin' tu'rleri ai'tylym men jazylymda da osyndai'. Tyn'dalymda da, oqylymda da sondai' ku's', y'aqyt jumsalady, oi'lanyp jumys jasalady, biraq ol jerde tek dai'yn berilgen aqparattyn' g'ana ma'n-mag'ynasy as'ylady, al ai'tylym men jazylymda sol aqparattyn' ko'zi adamnyn' o'zi, til u'i'reny's'i bolady. Sondyqtan ol o'z is'inen o'nim s'yg'aratyn bolg'andyqtan o'nimdi so'i'ley' a'reketi dep atalady.

Til u'i'reny's'inin' jaza bily' qabiletin qalyptastyratyn, damytatyn so'i'ley' a'reketinin' kelesi tu'ri – jazylym a'reketi arqyly iske asyp ju'r. «Jazylym» termi'ni «jazy'» degen mag'ynany emes, «jaza bily'», «oi'yn'dy basqa birey'ge tu'sinikti boly' u's'in, qag'az betinde say'atty jetkize bily'» degendi bildiredi. Jazy' ay'yzs'a so'zdi jai' g'ana tan'balap qana qoi'mai', adamnyn' til ty'raly tu'sinigin ken'ei'tedi, teren'detedi ja'ne en' bastysy, tildin' ku'rdeli den'gei'ge da'l jety'ine a'ser etedi. Til u'i'reny's'i birnes'e ret tyn'dalg'an nemese oqylg'an ma'tindi say'atty jazg'andyg'yn, berilgen suraqtarg'a su'i'ene otyryp, ko'rsetilgen kommy'ni'kati'vtik tapsyrmag'a sai', usynylg'an taqyryp boi'yns'a o'z atynan ma'tin qurag'andyg'yn bag'alay'da QAZTEST ju'i'esinde birnes'e jazba jumystary usynylady ja'ne a'r den'gei'de jazba jumysynyn' tu'ri naqty anyqtalg'an. A1, A2 den'gei'lerde – di'ktant, B1, B2 den'gei'lerde – mazmundama, C1 den'gei'de – эsse.

Testileny's'ilerdin' jazbas'a so'i'ley' tilinin' damyg'andyg'yn orfografi'яlyq dag'dylarynyn' qalyptasqandyg'yn, o'z oi'yn jazbas'a durys bere bily'ge dag'dylang'anyn anyqtay' jattyg'y' jumysynyn' ta'jiri'belik a'disterinin' biri – di'ktant arqyly ai'qyndalady.

Di'ktant ja'ne di'ktant mazmuny boi'yns'a berilgen tapsyrmalardy orynday'da bag'alanatyn dag'dylar men testileny's'inin' bily'i ti'is bilikteri:

Den'gei'i	Tapsyrma tu'ri	Bilikter	Bag'alanatyn dag'dylar
A1, A2	Di'ktant	· grammati'kalyq, leksi'kalyq say'attylyq, qosyms'alardy oryndy qoldana aly'y; · ti'isti oryng'a tynys belgilerin qoldany' erejelerin bily'i; · so'i'lemdi say'atty quray', so'i'lem mu's'elerinin' ti'isti oryndaryn bily'i; · den'gei'ge sa'i'kes leksi'kalyq qorynyn' boly'y.	· orfografi'я men py'nkty'aцi'яny saqtap, so'i'lemdi durys jaza bily' dag'dysy; · qarapai'ym jai' so'i'lemderdi qurastyra bily' dag'dysy; · mag'ynalas so'zderdi pai'dalana bily' dag'dysy; · so'zder men so'i'lemderdi o'zgertip jaza aly' dag'dysy.

Testileny's'ilerdin' oqylg'an ma'tindi ju'i'eli baяndai' bily' qabileti ko'rinetin, jazbas'a tilin damyty'da ju'rgiziletin jazba jumysynyn' kelesi bir tu'ri – mazmundama. Aldymen tyn'dalg'an ma'tin negizinde jospar qurylady. Josparg'a sa'i'kes o'z so'zderimen mazmundama, sonymen qatar og'an berilgen tapsyrmalarg'a jay'ap jazylyp, son'ynda resmi' qujat tu'rin ra'simdey' usynylady.

Mazmundama josparyn qurastyry' – jazylymg'a dai'yndyq jumysy bolyp tabylady. Jospardyn' qurylymyna qarap logi'kalyq oi'lay' qabileti bag'alanady. Jospar ma'tinnin' bo'likterine at qoю maqsatyn ko'zdei'di ja'ne ol ma'tindi oqyp, taldag'an son' qurastyrylady. Mazmundama jospar negizinde jazylg'anda ti'яnaqty oi'dy bildiredi.

Mazmundama jazy'da kelesi dag'dylar eskeriledi:

Ø ma'tinge jospar qurai' aly' dag'dysy;

Ø tyn'dalg'an ma'tinnen negizgi ma'limetterdi, ma'tinnin' ma'nin logi'kalyq tu'rde jaza aly' dag'dysy;

Ø ma'tin boi'yns'a o'z oi'yn, ko'zqarasyn, pikirin argy'mentterdi pai'dalana otyryp jaza bily' dag'dysy;

Ø ma'tinnin' ko'lemin saqtap, ma'tindi qai'talamai', sti'lin buzbai', mazmunyn ma'tinnen als'aqtatpai' jetkize bily' dag'dysy;

Ø o'zdiginen qorytyndy jasai' aly' dag'dysy.

Tapsyrmany bery'de testileny's'inin' jas s'amasyna, tildi bily' den'gei'ine qarai' materi'aldar tan'dap berilse, testileny's'inin' qalyptasqan dag'dylary naqty bag'alanady. Suryptalyp berilgen ma'tinder men tapsyrmalar testileny's'inin' durys oqyp, jazy'yna, ondag'y aqparattardy ug'yny'yna jetelei'di.

Tag'y bir bag'alanatyn jazba jumysynyn' tu'ri – ЭSSE. Ol qandai' da bir berilgen o'zekti taqyryp aяsynda ken' tu'rde oryndalatyn jazbas'a jumys.

Jazba jumystarynyn' bul tu'rinde adamnyn' du'ni'etany'g'a degen quls'ynysynyn' arty'y, o'z betimen du'ni'e syryn tanyp bily' qus'tarlyg'ynyn' oяny'y bai'qalady. Testileny's'inin' berilgen taqyryp boi'yns'a эsse jazy'y onyn' is-a'reketin, o'z qabiletinin', tildik biliminin' qans'alyqty den'gei'de ekenin ko'rsetedi. S1 den'gei'i kezinde bag'alanatyn dag'dylar:

Ø berilgen taqyrypty jan-jaqty taldap, naqty jospar qura aly' dag'dysy;

Ø taqyrypty o'z so'zimen as'yp, logi'kalyq tu'rde oi'yn jetkize bily', so'z etip otyrg'an jai'dy ret-retimen, usynylg'an tirek so'zderdi, qystyrma qurylymdar men s'ylay'lardy qoldanyp, ju'i'eli baяndap jazy' dag'dysy;

Ø ai'tylg'an pikirdi ji'naqtap, tujyrymdap, qorytyndy jasai' aly' dag'dysy.

Testileny's'inin' bul dag'dylardy tolyq i'gergendigin o'zderinde qalyptasqan bilimderi arqyly bily'ge bolady:

– jospar qury'da az so'zge ko'p mag'yna syi'g'yza aly';

– jai' so'i'lem, qurmalas so'i'lemderdin' tu'rlerin bily';

– kirispe, negizgi oi'lar, qorytyndy jasai' aly';

– oqi'g'anyn' bai'lanysy, oqi'g'anyn' s'aryqtag'an jeri, s'es'ily'in baяndai' aly';

– ji'naqtap, tujyrymdar jasai' aly'y;

– so'i'lemdi say'atty quray', so'i'lem mu's'elerinin' ti'isti oryndaryn bily'i;

– den'gei'ge sa'i'kes leksi'kalyq qory boly'y;

Til u'i'reny's'inin' tildi qans'alyqty men'gergendigi onyn' til tazalyg'ynan ko'rinedi. Al, til tazalyg'y – til u'i'reny's'inin' say'atty jazyp, tildik эlementterdi durys pai'dalanyp, jatyq, anyq jetkizy'de. Demek, til u'i'reny's'inin' tyn'dap tu'siny', oqyp tu'siny' ja'ne leksi'ka-grammati'kalyq qurylymdy durys pai'dalana bily' qabiletin jazylym bo'ligi naqtylai' otyrady.