20.08.2013
Qazaq tilinin' grammati'kalyq anyqtag'ys'y men qazaq tilin oqyty'g'a arnalg'an bes den'gei'lik oqy'lyqty sabaq barysynda pai'dalany'
Janar Sardarbekqyzy Bei'sembaeva
Ulttyq testiley' ortalyg'ynyn'
Memlekettik tildi damyty' basqarmasy
«Test tapsyrmalaryn qalyptastyry'dy ui'ymdastyry'» G'A'Z men'gery's'isi
«Memlekettik tildi men'gery'ge, aldymen, o'z qandastarymyz mol u'les qosy'y kerek. Elimiz¬degi on mi'lli'onnan astam qazaq tu'gel ana tilinde so'i'lese, bai'lyqtyn' u'lkeni osy bolar edi. Qazaq tili bars'any biriktiretin, jastardy jaqyndastyratyn taty'lyq tiline ai'naly'g'a ti'is! Men til ty'raly ma'sele – saяsat ma'selesi emes ekenin talai' ai'tqanmyn. Saяsi' s'es'im baяg'yda, Konsti'ty'цi'я men ti'isti zan'dardyn' qabyldany'ymen alyng'an bolatyn. Til ty'raly ma'sele saяsi' say'dalay'dyn' taqyryby bola almai'dy. Endi bul – prakti'kalyq ma'sele».
N. Nazarbaev
Elbasy «2020 jylg'a qarai' barlyq qazaqstandyqtardyn' 95 pai'yzy memlekettik tildi men'gery'i ti'is» degen mindet qoi'g'any belgili.Qazaqstan Respy'bli'kasynda tilderdi damyty' men qoldany'dyn' 2011-2020 jyldarg'a arnalg'an memlekettik bag'darlamasyndag'y memlekettik tildi oqyty'dyn' a'disnamasyn jetildiry' men ony standarttay' mindeti qazirgi qazaq tilin oqyty'dyn' o'zekti ma'selesi bolyp otyr. Osy maqsatta Qazaqstan Respy'bli'kasy Ma'deni'et ja'ne aqparat mi'ni'strligi Til komi'tetinin' tapsyrysymen Qazaqstan Respy'bli'kasy Bilim ja'ne g'ylym mi'ni'strligi Ulttyq testiley' ortalyg'y Qazaq tilin s'etel tili nemese ekins'i til retinde oqyty' a'distemesi negizinde 2011-2012 jyldar aralyg'ynda oqy'-a'distemelik kes'en a'zirlep, qoldanysqa engizdi. Kes'ennin' negizin memlekettik standarttar qurai'dy. Memlekettik standarttarg'a negizdelgen ti'ptik bag'darlama qazaq tilinin' a'diskerleri men oqyty's'ylary u's'in prakti'kalyq turg'yda o'te yn'g'ai'ly qural. Kes'ennin' kelesi bir bo'ligi – ol Taqyryptyq leksi'kalyq so'zdik qor. U's' tilde – qazaq, orys ja'ne ag'yls'yn tilderinde berilgen.
Kes'ennin' kelesi bo'ligi – Qazaq tilinin' grammati'kalyq anyqtag'ys'y. Grammati'kalyq anyqtag'ys'tyn' ereks'elikteri:
- qazaq tilinin' barlyq grammati'kalyq эlementteri 93 sabaqta berilgen;
- erejeler mu'mkindigins'e termi'ndersiz berilgen;
- «qazir ja'ne osynda» qag'i'dasy boi'yns'a taqyrypqa sa'i'kes jattyg'y' orynday' arqyly teori'яlyq bilimdi prakti'kada mas'yqtany' qarastyrylg'an;
- jattyg'y'lardyn' barlyq durys jay'aptary berilgen.
Qazaq tilin oqyty'g'a arnalg'an bes den'gei'lik oqy'lyqtar den'gei'ge kezdei'soq bo'linbegen. A'r den'gei'de sizdin' qandai' so'zderdi (leksi'kalyq birlikterdi) ja'ne grammati'kalyq qurylymdardy men'gery' kerektigin'iz, qandai' taqyryptarda so'i'lei' alatynyn'yz anyq saralang'an.
Qazaq tilin oqyty'g'a arnalg'an bes den'gei'lik oqy'lyq o'zara eki sabaqpen bai'lanysqan segiz taray'dan turady. Grammati'kalyq taqyryp baryns'a qarapai'ym tilmen, fy'nkцi'onaldyq turg'yda tu'sindirilgen. Oqy'lyqta berilgen grammati'kalyq materi'al men so'zdik qordyn' u'i'lesimdiligi til u'i'reny's'ini senimdi tu'rde qazaq tilinde so'i'ley'ge dag'dylandyrady. A'r taray' negizgi leksi'kalyq taqyryp boi'yns'a jen'ilden ku'rdelige ulasatyn oi' qozg'ay', pikirin bildiry', o'z oi'yn ai'ty', sondai'-aq jan'a leksi'kalyq qormen tanystyry', negizgi leksi'kalyq taqyrypqa dai'yndyq tapsyrmalaryn orynday'g'a negizdelgen.
Grammati'ka bo'liginde qazaq tili grammati'kasynyn' negizgi эlementteri qarastyrylyp, so'i'ley' a'reketindegi qyzmeti tu'sindiriledi. O'tilgen grammati'kany bekity' maqsatynda tyn'dap tu'siny' men oqyp tu'siny' qabiletin qalyptastyry'g'a bag'yttalg'an ma'tinderde sol grammati'kalyq эlementter berilgen. Tyn'dalym bo'ligi til u'i'reny's'inin' estigenin tu'siny' men og'an qatysty tapsyrmalardy erkin orynday' dag'dylaryn damyty'g'a bag'yttalg'an. Oqylym bo'liginde usynylg'an materi'aldar til u'i'reny's'ilerdin' o'z pikirin bildiry'ine, qandai' da bir qorytyndy jasay'yna mu'mkindik beretindei' qyzyqty a'ri tartymdy, tanymdyq ma'ni jog'ary, ku'ndelikti o'mirmen tyg'yz bai'lanysty boly'yna qarai' suryptap alyng'an. Sabaq barysynda tanysqan jan'a so'zderdi, grammati'kalyq materi'aldy, dai'yn qurylymdy til u'i'reny's'inin' men'gergendigi So'i'lesim ja'ne Jazylym bo'likterinde bekitiledi.
So'zimiz da'leldi boly' u's'in Bazalyq den'gei'din' bir sabag'ynyn' yqs'amdalg'an nusqasyn usynyp otyrmyz.
Leksi'kalyq taqyryp: G'i'marattar
Grammati'kalyq taqyryp: Ta'y'eldik jalg'ay'dyn' III jag'y
1. Aldymen leksi'kalyq taqyrypqa bai'lanysty so'zdermen tanysyp alamyz (so'zdik oqy'lyqtyn' son'ynda berilgen).
2. Sy'retke sa'i'kes so'zderdi jazyn'yz.
3. Erejemen tanysyn'yz.
(Ereje oqy'lyqtyn' qosyms'asynda berilgen.)
Bul ko's'ede «Bereke» du'keni ornalasqan.
Avtoby'styn' esigi as'yldy.
4. Suraqtarg'a tolyq jay'ap berin'iz.
1. Sabyrjan sizge qandai' ty'ysqan bolyp keledi? Ol – menin' ag'amnyn' uly.
2. Arai'lym s'e?
3. Mei'irhang'a Ka'y'sar s'e?
4. Sizdin' jezden'iz, ku'i'ey' balan'yz, jen'gen'iz nemese kelinin'iz bar ma? Olardyn' esimderi kim?
5. Sizdin' ata-anan'yzdyn' nes'e nemeresi, ji'eni bar?
6. Baqyttyn' nes'e inisi, ji'eni bar?
7. Kim kimnin' bo'lesi?
8. Kim kimnin' ji'eni ja'ne ji'ens'ary?
OQYLYM
2. Oqyn'yz.
A'LEMDEGI EN' ... KO'S'E
A'lemdegi en' tar ko's'e
Bul – a'lemdegi en' tar ko's'e. Ol Germani'яdag'y Roi'tli'ngen qalasynda ornalasqan. Ko's'enin' aty – Spreuerhofstraße. Eni 31 santi'metr. 1727 jyly salyndy. Bul ko's'emen tek kis'kentai' bala ju're alady.
|  |
A'lemdegi en' ken' ko's'e
Argenti'nanyn' By'эnos-Ai'res qalasynda ornalasqan 9 s'ilde dan'g'yly a'lemdegi en' ken' ko's'e bolyp esepteledi. Ol 14 jolaqtan turady (bir jag'ynda 7 jolaq). Uzyndyg'y 1 s'aqyrym. Bul dan'g'ylg'a ju'z jyl boldy. 9 s'ilde dan'g'yly boi'ynda ko'ptegen eskertkis'ter, murajai'lar, eski g'i'marattar men qonaqu'i'ler ornalasqan.
|  |
A'lemdegi en' uzyn ko's'e
Bul ko's'e Kanadanyn' Toronto qalasynda ornalasqan, aty - Yonge Street (Jas ko's'e). Uzyndyg'y 1896 s'aqyrym. Jas ko's'enin' «jasy» 500-600 jyl eken. Bundai' uzyn ko's'e basqa es' jerde joq.
|  |
A'lemdegi en' ku'rdeli jol ai'ryg'y
Bul – zan'ger Garri' Pregerson jol ai'ryg'y. Los- Andjeleste ornalasqan. 1993 jyly salyndy. S'ynynda, ol o'te ku'rdeli jol ai'ryg'y. Birnes'e ko'pir, ko'ptegen ko's'elerden turady. Bir ko's'enin' uzyndyg'y 10 s'aqyrym.
|  |
A'lemdegi en' qysqa ko's'e
Sy'rette – a'lemdegi en' qysqa ko's'e. Atay'y – Ebenezer Place. S'otlandi'яdag'y Vi'k qalasynda ornalasqan. Uzyndyg'y 2 metr. Bul ko's'ede tek qana bir g'i'marat bar. 1883 jyly salyndy. Onyn' is'inde da'mhana men qonaqu'i' bar. Mekenjai'y: Ebenezer Place, 1-u'i'.
|  |
2. 1-tapsyrmadag'y ma'tin boi'yns'a kesteni toltyryn'yz.
SO'I'LESIM
1. Juptyq jumys.
A. 1-sy'rettegi ko's'ege atay' berin'iz.
A'. Ko's'ege 6 tu'rli g'i'marat salyn'yz.
B. Ky'rstasyn'yz sizge ma/me suray'lyq s'ylay'laryn qoldanyp suraq qoяdy, siz: «I'a'/Joq, ...»
- dep jay'ap beresiz. Eger durys tapsa, ol o'z oqy'lyg'yndag'y 2-sy'retke sol nysandardy salady.
- 44-u'i'din' sol jag'ynda s'eberhana tur ma?
- I'a', 44-u'i'din' sol jag'ynda s'eberhana tur.
V. Oryndaryn'yzben ay'ysyn'yzdar.
JAZYLYM
1. Qalan'yzdyn'/ay'ylyn'yzdyn' bas ko's'esindegi/dan'g'ylyndag'y g'i'marattardyn' ornalasy'yn si'pattap jazyn'yz.
Qazaq tilin s'etel tili nemese ekins'i til retinde oqyty' a'distemesi negizinde a'zirlengen qazaq tilin oqyty'g'a arnalg'an bes den'gei'lik oqy'lyqtyn' mazmuny men sapasy, a'r taqyrypqa sai' i'llюstraцi'яmen berilgen tapsyrmalar, so'i'ley' a'reketinin' barlyq tu'rlerinin' (tyn'dalym, leksi'ka-grammati'kalyq qurylym, oqylym, jazylym, so'i'lesim) o'zara bai'lanysy, so'zdik qor, «Artyq bolmas bilgenin'» ai'dary qazaq tilin u'i'renemin dep talpynys bildiry's'ilerdi birden bay'rap alyp, o'z na'ti'jesin az y'aqyt is'inde ko'rsetedi degen senim bildiremiz.
Pai'dalanylg'an a'debi'etter tizimi:
1. Qazaq tili oqy'lyg'y, Bazalyq den'gei' A2, Astana: Ulttyq testiley' ortalyg'y, 2012
"BILIM KILTI - KLЮC' ZNANI'I'"
Respy'bli'kalyq g'ylymi'-a'distemelik,
pedagogi'kalyq jy'rnal
№8(62) tamyz 2013
