Memlekettik qyzmet salasyndag'y reformalar memlekettik til – qazaq tilinin' damy'yna da o'z septigin ti'gizip keledi. «A» korpy'syna u'mitker bop qujat tapsyrg'an 2000-g'a jy'yq azamattyn' kompьюterlik testiley'den su'rinbei' o'tkenderi memlekettik tilden de test tapsyry' synag'yna jiberily'i kerek. «QAZTEST ju'i'esi» Ulttyq testiley' ortalyg'ynyn' Basqarma jeteks'isi Ai'dos A'bdihalyqovtyn' ai'ty'yns'a, olardyn' qatarynda ay'dan, qala a'kimderi, ortalyq atqary's'y organ o'kilderi: mi'ni'strlikterdegi jay'apty hats'ylar, komi'tet to'rag'alary men orynbasarlary, Prezi'dent a'kims'iligindegi sektor men'gery's'ileri, Parlament (Senat, Ma'jilis) apparat mu's'eleri men bass'ylary, Jog'arg'y sot, Bas proky'raty'radag'y bo'lim bastyqtary bar. Qazirgi ku'ni qazaq tilin men'gery'din' halyqaralyq til bily' talaptaryna sa'i'kestendirilgen 5 den'gei'i anyqtalg'an. Olar: qarapai'ym, bazalyq (negizgi), orta, ortadan jog'ary ja'ne jog'ary den'gei'ler. Jasyratyny joq, elimizde qazaq tilin «amandasy', qos'tasy'» den'gei'inde biletin memqyzmetkerler de joq emes. Bul arada tildik test qans'alyqty ku'rdeli? – Eger de siz ben biz biletin den'gei'degi tildi ai'tar bolsaq, onda usynylyp otyrg'an test mu'ldem og'an jaqyn emes, – dep bastady a'n'gimesin Ai'dos A'bdihalyqov: – Sondyqtan tildik ahy'alg'a bai'lanysty Memlekettik qyzmet agenttigi bizge qandai' tapsyrys berip otyr? Olar bizge: «Til men'gery'din' jalpy suraqtaryn berin'izder, ar jag'yn biz o'zimiz anyqtap alamyz» – dep usynys tastady. Ma'selen, u'mitker 150 tapsyrmanyn' is'inen ball ji'nai'dy. Sog'an bai'lanysty biz u'mitkerdin' tildi bily'din' qan¬dai' den'gei'ge jaqyn turg'anyn g'ana ai'ta alamyz. Mysaly, qarapai'ym den'gei'ge, bazalyq nemese orta den'gei'ge jaqyn degendei' aqparat beremiz. Jalpy, «A» korpy'syn qalyptastyry'dyn' erejesinde bylai' jazylg'an: «A» korpy'sy o'kilderinin' konky'rsqa qatysy' barysynda qazaq tilinde test tapsyry' na'ti'jesinde qazaq tilin bazalyq den'gei'den to'men men'gergendigi mindetti konky'rstyn' kelesi kezen'ine o'ty'ge kedergi keltirmei'di. Alai'da ol konky'rs kezinde esepke aly¬natyn bolady» – delingen. Яg'ni' demokrati'яlyq jolmenen es'¬kimdi ma'jbu'rlemei', memleket¬tik tildi men'gery'din' moti'vaцi'я¬syn jasap otyr. Menin' pikirims'e, bul o'te durys a'ri jumsaq jasal¬g'an qadam. Bul arqyly memleket¬tik tildi men'gery'ge degen y'a'jdi art¬tyry'g'a bolady. – Budan buryn tildik emti'¬han¬nan ay'dan, qala a'kimderi de o'tken edi. Anyg'yn ai'tsan'yz, olardyn' basym bo'ligi qanag'attanarlyq den'gei'de boldy ma? – Basym bo'ligine jog'ary¬dag'ydai' «qazaq tilin bazalyq den'gei'den to'men men'gergendigi mindetti konky'rstyn' kelesi ke¬zen'ine o'ty'ge kedergi keltirmei'di degen» ma'sele turg'ysynan qa¬rasan'yz, onda qanag'attanarlyq den'gei'de. Al egerde siz ben biz si'яqty so'i'lei'tin den'gei'ge kel¬sek, onda siz testti ko'rip, «oi', qa¬zaq tilin men'gergenin bulai' bag'alay'g'a bola ma» dep ai'ty'yn'yz mu'mkin. Jalpy, til men'gery' den'gei'i a'lemde qalai' bag'alansa, biz de sol a'lemdik tehnologi'яny saqtap otyrmyz. Olar tyn'dag'a¬nyn, estigenin ja'ne oqyg'anyn qalai' tu'sinedi, ku'ndelikti o'mirde qazaq tilinin' leksi'ka-gramma¬ti'kalyq qurylymdaryn qalai' pai'dalanady – osylardyn' ba'rin kes'endi tu'rde bag'alai'myz. – Memlekettik qyzmet salasyndag'y reformalar memlekettik tildin' damy'yna da o'zindik u'les qosyp jatyr ma? – Bul ai'dan anyq du'ni'e. O'kinis'ke qarai', qazir kez kelgen memlekettik qyzmet mekemesine barsan'yz, olar «Biz jylyna osyns'a pai'yz qujatty memlekettik tilde ju'rgizemiz, osyns'a pai'yz ji'nalystar qazaqs'a o'tedi» – dei'di. Biraq munyn' negizgi to'rkininin' qalai' bop jatqanyn ba'rimiz bilemiz. Bylai's'a ai'tqanda, atqary's'y haty g'ana qazaqs'a jazylady da, onyn' artyndag'y qosyms'asynyn' ba'ri oryss'a beriledi. Biraq «jiberilgen isqag'azdardyn' barlyg'y memlekettik tilde ketti» dep, esep beredi. Jyldyq esepterin estisen'iz, memlekettik mekeme is-qag'azdarynyn' 85-90 pai'yzyn memlekettik tilde atqarg'an bo-lyp s'yg'ady, biraq munyn' ba'ri jalg'an aqparat. Baяndamalar men ji'nalystardyn' da memlekettik tilde o'tedi degeni a'ns'ei'in so'z g'ana. Ma'selen, a'rbir ji'nalys «salamatsyz ba» dep bastalady da, kei'in tanystyrylym bolyp, sosyn «eger ruqsat bersen'izder resmi' tilge ko's'ei'in» dei'di de, bu'kil ji'yndy orys tilinde o'tkizedi, ji'nalys son'ynda: «Usynystaryn'yzg'a raqmet, kelesi kezdeskens'e!» dep qazaqs'a bitiredi. – Bul jag'dai'dy qalai' o'zgerty'ge bolady? «Tilder ty'raly» zan'nan bo'lek, «Memlekettik til» ty'raly arnai'y zan' qajet pe? – Birden kesip ai'ty' qi'yn. O'i'tkeni onyn' syrtynda Prezi'denttin' u's'tildilik saяsaty men jahandany' proцesine eny'imiz tur. Jalpy, tildi men'gery' u's'in og'an a'rbir til u'i'reny's'i o'zinin' ju'regin as'y' qajettigin Prezi'dentimiz bir so'zinde tilge ti'ek etken edi. A'ri'ne, maqsatty o'z elimnin', jerimnin' memlekettik tilin men'geremin dep qyzyg'yp qoi'sa, onda na'ti'je de sog'an sa'i'kes ko'n'ilge s'y'aq sepkendei' bolary haq. Biz kezinde tek so'z den'gei'inde g'ana emes, is ju'zinde de o'z usynysymyzdy jetkizgenbiz. Mysaly, «Til ty'raly» zan'nyn' 23-babynda: «Memlekettik tildi mindetti bily'i ti'is mamandyqtardyn', lay'azymdardyn', ka'sipterdin' tizimi jeke zan'men anyqtalady» – dep, jazylg'an. Osy tizimdi biz aldyn'g'y jyly a'zirledik. Bu'kil Qazaqstanda qandai' mamandyqtar, lay'azymdar men ka'sipter bolsa, sonyn' ba'rinin' tizbesin jasap, barlyq mi'ni'strliktermen kelisip, Premьer-mi'ni'strdin' ken'sesine kirgizgenbiz. Menin' qolymda oblys a'kimderinen bastap, bu'kil mi'ni'strliktermen kelisilgen hattar bar. Biraq premьer-mi'ni'strdin' kanцelяri'яsyna kirgennen kei'in is toqtap qaldy. «Bul bizdin' tildik saяsatymyzg'a durys kelmei'di, biz mynandai' mamandar qazaq tilin osyndai' den'gei'de bily'i kerek» degendi zan' ju'zinde anyqtai' almai'myz» dep s'yqty. Bir ai'ta keterligi, bizdin' elimizde qazaq tilin en' jog'ary den'gei'de Qazaqstan Respy'bli'kasyna Prezi'dent boly'g'a u'mitkerler bily'i ti'is. Esterin'izde bolsa, kezinde Prezi'dent Nursultan A'bis'uly da memlekettik tilden emti'han tapsyrg'an. Sol si'яqty mi'ni'strler men jay'apty hats'ylyqqa u'mitker azamattardan da arnai'y test aly'g'a bolady. Sondai'-aq «A» korpy'sy, «V» korpy'sy, jai' saraps'ylarg'a dei'in o'z den'gei'ine qarai' memlekettik tildi bily' da'rejesine bai'lanysty test o'tkizy'ge mu'mkindik bar. Ma'selen, qazirgi ku'ni memlekettik qyzmetkerler qazaq tilinen 20 s'aqty suraq boi'yns'a test tapsyrady. Suraqtarg'a kelsek, olardan a'rtu'rli zan'dardyn' qazaqs'a nusqalaryn surai'dy. Ma'selen, «pravo» so'zi qazaqs'ag'a qalai' ay'darylady degendei' suraqtar basym. Bul olardyn' memlekettik tildi bily' den'gei'in ko'rsetpei'di. Bizdin' usynyp otyrg'an testterimiz – tyn'dap tu'siny', oqyp tu'siny', jaza bily' men so'i'lei' bily' qabiletterin bag'alai'tyn tapsyrmalar. – Tu'ptep kelgende, qarapai'ym halyqtyn' ba'ri qazaqs'a so'i'lei'di, bar ma'sele tek lay'azymdy tulg'alarg'a tirelip turg'an joq pa? – Olai' da ai'ty'g'a bolmai'dy. Mysaly, qazir memlekettik qyzmetkerlerdi alsaq, olardyn' arasynda bilikti ag'a-apalarymyz ju'r. Olar memlekettik tilde de, resmi' tilde de birdei' so'i'lei'di. O'te say'atty, o'z isinin' bilgir mamandary memlekettik qyzmet salasynda bars'ylyq. Bir qy'antarlyg'y, olardyn' u'lesi asyp keledi. Bul jerde ma'sele – o'zimizdin' erik-jigerimizde. Biz bug'an ko'p erik bermei'tin si'яqtymyz. Bul arada memlekettik qyzmets'ilerge arnai'y talaptar bolsa eken dei'miz. Ma'selen, ji'nalystardyn' barlyg'y mynandai' ko'lemde qazaq tilinde o'ty'i ti'is degendei' talap engizilse durys. – Prezi'dent 2020 jylg'a dei'in Qazaqstan halqynyn' 95 pai'yzy memlekettik tilde so'i'ley'i ti'is dep tapsyrma berdi. Bul tapsyrma qans'alyqty oryndaly'y mu'mkin? – Eger de biz jalpy 16,5 mi'lli'on halyqtyn' ba'rin alar bolsaq, onda bul suraq durys qoi'ylg'an ba, a'lde joq pa degendei' oi' ty'ynday'y mu'mkin. Ma'selen, Qazaqstanda a'li de qazaq tilin bilmei'tin adamdardyn' sany ko'p pe degen suraq ty'ady. Bul jerdegi ma'seleni bylai' tu'siny' kerek: jalpy bul eresek turg'yndardyn' orystildi bo'liginin', яg'ni' oryss'a ta'lim-ta'rbi'e, bilim alg'an adamdardyn' u'lesinin' 95 pai'yzy dep eseptey'imiz kerek. Jalpy, elimizdegi 16,5 mi'lli'on halyqtyn' ty'ra jartysy, яg'ni' 8 mi'lli'ony – eresek turg'yndar. Sol eresek turg'ynnyn' o'n'irlik ereks'elikterine bai'lanysty 40 pai'yzy, яg'ni' 3 mi'lli'on halyq – oryss'a ta'rbi'e men bilim alg'an adamdar. Biz til men'gery'i ti'is 95 pai'yzdy sol til bilmei'tin 3 mi'lli'on halyq arasynan izdey'imiz kerek. Al muny 16 mi'lli'on halyqtan izdesen'iz, bul suraqqa es'qandai' da say'alnama durys jay'ap bere almai'dy. Qazirgi ku'ni ai'nalamyzda tek qana qazaqs'a so'i'lei'tin azamattardyn' qans'alyqty ko'p ekenin ku'ndelikti o'mirden ko'rip otyrmyz. Bar ma'sele – jog'aryda ai'tylg'an erik-jigerimizde. Nege du'kenge kirgenimizde, du'kens'inin' orys ekenin ko're tura, nannyn' qans'a turatynyn qazaqs'a suramasqa?! Bizdin' orystar memlekettik tildi biledi, tu'sinedi. A'i'tpese «nan qans'a turady» degen on'ai' na'rselerdi olarg'a on jyl boi'y ne u's'in u'i'rettik?! A'rqai'symyz erik-jigerimizdi jegip, o'zimiz qazaqs'a so'i'lesek, basqalar da qazaqs'a so'i'lei' bastai'dy. – Maman retinde ai'tsan'yz, tildin' damy'yna bai'lanysty sizde opti'mi'stik oi' basym ba, a'lde pessi'mi'stik oi' basym ba? – Men jalpy o'mirde opti'mi'st adammyn. A'r na'rsenin' o'z s'es'imi bolady. Og'an tek y'aqyt pen en'bek kerek. Bul u'lken saяsattyn' isi dep, qol qy'syryp otyra bersen'iz, es'ten'e de o'nbei'di. Bizdin' «QAZTEST»-ti jasap kele jatqanymyzg'a 6 jyl boldy. Bir sa't te toqtag'an emespiz. A'distemelik jag'yn jetildiry' u'stindemiz, s'eteldik ta'jiri'beli mamandardy da s'aqyramyz, biliktilik semi'narlaryn da ui'ymdas-tyramyz. Qai'tsek te, sapany arttyry'g'a tyrysamyz. Kompьюterlik bag'darlamalaryn da jasap jatyrmyz. Osyndai' en'bektin' arqasynda bizdi «Bolas'aq» u'mitkerlerin, Memlekettik qyzmetkerlerdin' «A» korpy'syn tildik talaptan o'tkizy'ge qosyp otyr. Egerde bizdin' bag'darlamamyzdyn' sapasy bolmasa, es'kim s'aqyrmas edi. Bul en'begimizdin' jemisi. – A'n'gimen'izge raqmet!
Suhbattasqan Ka'ms'at TASBOLAT
Respy'bli'kalyq qog'amdyq-saяsi' gazet "AI'QYN"
