Qazaq tіlіn meńgerý deńgeıіn
baǵalaý júıesі - QazTest

Qaztest – qazaq tilin men'gery' den'gei'in bag'alay' ju'i'esi

Qali' A'BDI'EV, Ulttyq testiley' ortalyg'ynyn' di'rektory:– Qali' Sei'ilbekuly, memlekettik til ma'selesi a'li o'zekti ku'i'inde qaly'da. Bug'an kelisersiz. Memle­ket­tik tildi damyty', bag'alay' jolynda sizderde qandai' jumystar atqarylyp jatyr? 
– Elbasynyn' «Qazaqstan halqyn toptastyry'dyn' asa man'yzdy faktory sanalatyn memlekettik tildi men'gery' – Qazaqstan Respy'bli'kasynyn' a'rbir azamatynyn' paryzy» degen so'zi – a'r «elim, jerim – Qazaqstan» dei'tin azamattyn' so'zi desem, artyqtyq etpes. Ba'sekelestikke qabilettilik ug'ymynan aqsap otyrg'an tilimizdin' ahy'aly birtindep tu'zelip keledi. 
Memlekettik tildin' ma'rtebesin nyg'ai'typ, qoldanys aяsyn ken'ei'ty'de qazaq tilin u'i'rety' quraldary, oqy'-a'distemelik kes'enderi, oqyty' nemese til u'i'rety' ky'rstary o'z jumystaryn ju'rgi­zy' u'stinde. Premьer-mi'ni'strdin' 2005 jyldyn' 3 qa­­zanyndag'y «Qazaq tilin bily' den'gei'in bag'a­lay' ju'i'­esin jasay' ja'ne sonyn' negizinde oqyty' a'dis­teme­sin a'zirley'» ty'raly hattamasyna sa'i'kes, QR Bi­lim ja'ne g'ylym mi'ni'strligine qarasty Ulttyq testiley' ortalyg'ynda adamdardyn', el ay'mag'ynda jumys istep jatqan s'etel azamattarynyn' qazaq tilin bily'­in bag'alai'tyn QAZTEST ju'i'esi quryla bastady. 
Ju'i'eni qoldanysqa engizbes buryn tildik test tabi'g'aty men olardyn' du'ni'eju'zilik den'gei'de ta­nymal ta'jiri'belerine g'ylymi'-ta'jiri'belik turg'ydan talday'lar jasaldy. Tildik bilimdi bag'a­lay'dyn' i'nsti'ty'цi'onaldyq mu'mkindikteri biraz jyldan beri qoldanysqa enip, o'zinin' o'mirs'en'digin da'leldegen halyqaralyq til bily' den'gei'in bag'alay'dyn' ju'i'elerine taldandy. Atap ai'tsaq: TOEFL (Test of English as a Foreign Language), IELTS (International English Language Tests Sustem) DAALF/DELF (Diplome Approfondi de Francaise/Diplome d’Etudes en Lanfue Francaise), DSH (Deutsche Sprachprufung fur den Hochschulzugang) TRKI' (Test po ry'sskomy' яzyky' kak i'nostrannym) ja'ne t.b. 
– Bul ju'i'eler elimiz u's'in qans'alyqty ti'imdi? Til u'i'renemin degenderge onyn' yqpaly qalai'? QAZTEST ju'i'esinin' jog'arydag'y ju'i'e­lerge jaqyn keletin tustary bar ma? 
– Atalg'an ju'i'elerdin' sol eldegi tildik saяsatqa birden-bir yqpal etetin qural ekendiginde ku'ma'n joq. AQS', Kanada, Avstrali'я elderine baryp belgili bir oqy' ornynda oqy' u's'in mindetti tu'rde TOEFL na'ti'jesin talap etedi. Ulybri'tani'яda IELTS serti'fi'katy s'etelden kelgen azamattyn' elde o'zin erkin sezinip, tildik ortag'a kedergisiz aralasy'yna mu'mkindik beredi. Olai' bolsa, tildik bilimdi bag'alay' ju'i'eleri tildik tulg'a qalyptastyry'g'a septigin ti'gizetini anyq. Osylai's'a, til u'i'reny'din', oqyty'dyn' a'distemesi qalyptasady. A'ri'ne, tildi men'gergendigin'izdi birey'ge da'leldey' maqsat emes. Alai'da jog'aryda ai'tylg'an elderde qandai' da bir qyzmet tu'rimen ai'nalysy', bilim aly' u's'in da'leldey' kerektigi ai'qyn. Sonymen, tildik saяsat ma'selesi osyndai' tetikter arqyly s'es'imin tay'yp otyr. QAZTEST ju'i'esinin' atalg'an ju'i'elerge jaqyn tustaryna toqtala ketsem, birins'iden, oqylym, ai'tylym, jazylym ja'ne leksi'ka-grammati'kalyq durystyg'y si'яqty so'i'ley', is-a'reketi tu'rlerindegi man'yzdy oryn alatyn kommy'ni'kati'vtik quzyrettiligi tekseriledi. Ekins'iden, bul ju'i'elerde den'gei'lik ju'i'elerdin' qurylymdyq ja'ne mazmundyq bolmysy ai'qyn gradaцi'яlyqpen o'sip otyrady. U's'ins'iden, mysaly, TRKI' ju'i'esinde resei'lik til bilimin teksery'de «orys tili – resei'likterge ja'ne s'eteldikterge» degen arnamen berilgen. Al QAZTEST ju'i'esimen elimiz ja'ne elge kely's'i s'eteldik azamattardyn' qazaq tilin men'gery' den'gei'in bag'alay'g'a bolady. 
Bul ju'i'e, en' aldymen, el is'indegi tildik ahy'alg'a septigin ti'gizedi. Alai'da memlekettik ui'ymdarda, jergilikti o'zin-o'zi basqary' organdarynda «orys tili resmi' tu'rde qazaq tilimen ten' qoldanylady» degen zan'namalyq bap ba'rine kesirin ti'gizip otyr. QAZTEST ju'i'esi til men'gery'ge bai'lanysty to'rt bo'likten turady. Tyn'dalym (tyn'dap tu'singendigin bag'alay'), leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik (tildik qurylymdy tu'singendigin bag'alay'), oqylym (oqyp tu'singendigin bag'alay'), jazylym (jaza bily' qabileti). 
Mundag'y tildik bilimdi bag'alay'dyn' den'­gei'lik ju'i'esi – qarapai'ym, bazalyq, orta, or­tadan jog'ary, jog'ary den'gei' boi'yns'a negizge alynady. Bul halyqaralyq til bilimin bag'alay' ju'i'elerinin' satylaryna sa'i'kes keledi. 
– Durys eken. Onda qazaq tilin atalg'an den'gei'lerde men'gery'din' negizgi talaptaryn anyqtai'tyn qandai' da bir normati'vti qujattar boly'y kerek qoi'? 
– Oryndy suraq. A'ri'ne, mundai' qujattar nemese a'distemelik quraldar s'etelderde ju'i'elenip, jolg'a qoi'ylg'an. Qazaq tilin men'gery'din' kommy'ni'kati'vtik tildik quzyrettilikterin anyqtay'g'a bag'yttalg'an memlekettik standarttary a'zirlenip, memlekettik, memlekettik emes ui'ymdarmen kelisilip, halyqaralyq ta'jiri'beler negizinde Tehni'kalyq rettey' ja'ne metrologi'я komi'tetinde bekitildi. Qazirgi tan'da qazaq tilin men'gery'din' kommy'ni'kati'vtik-tildik quzyrettilikterin anyqtay'g'a bag'yttalg'an Memlekettik standarttar qoldanysqa engizildi. Sonymen qatar, ol tildi oqyty' men men'gery' den'gei'in bag'alay'dy ju'i'elei'tin normati'vti kujat bolmaq. Memlekettik standarttardyn' tirkey' no'mirleri: QR ST 1926-2009, QR ST 1928-2009, QR ST 1929-2009, QR ST 1925-2009, QR ST 1927-2009. 
2008 jyldyn' 11 qyrku'i'egindegi el U'kimetinin' qay'lysymen QAZTEST ju'i'esin engizy' men damyty' tu­jyrymdamasy maquldang'anymen, ju'i'eni engizy'­ge bai'lanysty birqatar zan'namalyq qujattarg'a o'zgerister engizy' qajet bolyp tur. Atap ai'tqanda, qazaqstandyqtardyn' qazaq tilin qajettilikke bai'lanysty mindetti bily'i jo'ninde zan'namalyq ja'ne azamattardyn' qazaq tilin men'gery' den'gei'in bag'alay' QAZTEST ju'i'esi arqyly ju'zege asyrylatyny ty'raly quqyqtyq, zan'namalyq qujattarg'a o'zgerister engizily'in ju'zege asyry'. 2008 jyldan bastap, Elbasynyn' «Bolas'aq» halyqaralyq bag'darlamasy sti'pendi'яsyna u'mitkerlerdin' qazaq tilin men'gery'in anyqtay' maqsatynda QAZTEST ju'i'esin pai'dalany' u'rdiske ai'naldy. Jalpy, s'eteldik til bilimin bag'alay' ju'i'elerinde emti'han barysynda usynylg'an tapsyrmalardyn' so'i'ley' a'reketi tu'rine bai'lanysty 60 pai'yz mejeni en'sergende g'ana, sol den'gei'di men'gergen dep esepteledi. Sa'i'kesins'e serti'fi'kat beriledi. Mysaly, QAZTEST ju'i'esi boi'yns'a tyn'dap tu'siny'ge (tyn'dalym bo'ligi) – 30 tapsyrma, oqyp tu'siny'di bag'alay'g'a (oqylym bo'ligi) – 50 tapsyrma ja'ne tildik qurylymdy (leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik) 70 tapsyrma usynatyn bol­saq, onda a'rbir den'gei'den 60 pai'yzdy durys dep eseptesek, olar sa'i'kesins'e tyn'dalymnan – 18, leksi'ka-grammati'kadan – 42, oqylymnan 30 durys jay'ap bery'i ti'is. Alai'da bul halyqaralyq talap jum­sartylyp, 150 tapsyrmadan 60 pai'yz durys jay'ap berse, u'mitkerdi o'tkizy' kerek degen s'e­s'im qabyldanyp, biraz tu'sinispey's'ilik ty'ynday'da. 
– Sebebin tu'sindire ketsen'iz. 
– Ai'talyq, u'mitker qazaq tilinen emti'han tapsyrg'annan kei'in, tag'y da o'zge de synaqtardan o'tip, ta'y'elsiz saraptamalyq komi'ssi'я otyrysyna barady delik. Onda u'mitkerge saraps'ylar tarapynan a'rtu'rli suraqtarmen qatar qazaq tilinde de suraqtar qoi'ylady. Orystildi u'mitker mektepte qazaq tilin oqysa da, tipti, emti'hannan o'tip turyp oryss'a jay'ap bery'ge ruqsat surai'dy. Tan'g'alasyn'. Qarap otyrsaq, ma'sele mynada ko'rinedi. O'zge tildi mektepterdegi qazaq tili tek grammati'kalyq turg'yda oqytylady, яg'ni' kommy'ni'kati'vtik quzyrettilikke bag'yttalmai'dy. So'i'ley'ge qatysty es'qandai' jag'dai' jasalmag'an. Qazaq tili pa'nin sa'tti bitirip s'yqqan oqy's'ynyn' o'zi jalpy oi'yn'yzdy uqqanymen, qazaq tilinde so'i'lei' almai'dy. Mine, osyndai' jag'dai'dan kei'in QAZTEST ju'i'esi de ty'ra sol saryndag'y emti'han bolyp s'yg'ady. O'i'tkeni talap jumsartylg'an. 
Sondyqtan QAZTEST ju'i'esin damyty'dyn' kelesi kezen'ine ko's'y' maqsaty es'qas'an ku'n ta'rtibinen tu'sken emes. Osy rette ju'i'e ty'raly aqparattarmen, ju'i'e tapsyrmalarynyn' mazmunymen, qurylymymen, jalpy aq­parattarmen qamtamasyz ety' maqsatynda tildi u'i'renemin dey's'ilerge qoljetimdilikti www.kazakhtest.kz sai'ty arqyly taptyq. Sai't qazirgi tan'da i'nternettin' qazaqstandyq ken'istiginde o'z qyzmetin atqaryp jatyr. Sai't betterinde onlai'n reji'minde QAZTEST ju'i'esi boi'yns'a bai'qay' synaqtarynan o'ty' qarastyrylg'an. Aldyn ala tirkelip, o'tetin bai'qay' synaqtary, jalpy test qurylymy, mazmuny, testileny's'iler ty'raly aqparat ala alady. 
– Til u'i'renemin degenderge budan basqa tag'y da qandai' mu'mkindik qarastyrylg'an? 
– Leksi'kalyq qordy qalyptastyryp otyrmyz. Onda da halyqaralyq ta'jiri'be eskerilip, «jalpy, qazaq tilin jog'ary den'gei'de men'gery' u's'in 5000 so'z jetkilikti» degen tujyrymg'a kelip, «en' qarapai'ym den'gei'ge 800 so'z jetkilikti» delindi. Endi «til u'i'reny's'ige qazaq tili grammati'kasyn oqyty'da qandai' oqy'-a'distemelik qural boly'y kerek» degen suraq aldymyzdan s'yqty. Osyg'an bai'lanysty ta'jiri'bede s'yn'dalg'an ag'yls'yn tilinin' grammati'kasyn on'tai'ly da tu'sinikti tilmen tu'sindiretin Macmillan Raymond Murphy (Kэmbri'dj) baspasy ja'ne oqy' quraldary negizinde qazaq tilinin' den'gei'lerine sa'i'kes grammati'kalyq quraldardy a'zirley' jumystary ju'rgizily' u'stinde. Bug'an qosyms'a synay' testileri, a'rbir den'gei'din' so'zdik qory, grammati'kalyq quraly bar eken. Endi «emti'hang'a dai'yndyq quraly qai'da» degen ma'sele ty'yndag'annan kei'in, QAZTEST ju'i'esi emti'hanyna dai'yndaly'dyn' oqy'-a'distemelik kuralyn a'zirley'di qolg'a aldyq. 
Sonymen qatar QAZTEST ju'i'esi sapasyn halyqaralyq til bilimin bag'alay' ju'i'eleri da'rejesine, sondai'-aq halyqaralyq standarttar da'rejesine ko'tery'de ju'i'enin' test tapsyrmalaryn a'zirlei'tin ja'ne saraptai'tyn jumys tobynyn' biliktiligin ko'tery' ku'n ta'rtibinen es'qas'an tu'sken emes. 
– Bul ju'i'enin' o'zge ju'i'elerden ai'yrma­s'y­lyg'yn da ai'ta ketsen'iz. 
– Jog'aryda ai'typ ketkenimdei', til men'gery' den'gei'in bag'alay' so'i'ley' a'reketinin' tu'rlerine bai'lanysty iske asyrylady. Mysaly, estigenin tu'sine bily', oqyg'anyn tu'sinikti qabyldai' bily', sol tilde jaza bily' ja'ne tildik qurylymdy durys pai'dalanyp, so'i'lei' bily' qabileti. Osy rette treni'ng mazmuny so'i'ley' a'reketi tu'rlerine bai'lanysty sapaly test tapsyrmalaryn qalyptastyry'dyn' negizgi qag'i'dattaryn as'a tu'sti. A'r tapsyrma tek belgili bir tildik dag'dynyn' nemese dag'dylardyn' g'ana qalyptasqandyg'yn anyqtay'dy zerttep, ereks'elikterin tu'siny'ge bag'yttaldy. Til men'gery' den'gei'lerine sai' taqyryptar men test tapsyrmalarynyn' tu'rlerine bai'lanys­ty ag'yls'yn, i'span tilderin men'gery' den'gei'in bag'alay'g'a arnalg'an mysaldar negizge alynyp, talqylandy. So'i'lemnin' qurastyryly'y ko'binese jalg'ay'lardyn' ko'megimen bolatyn tapsyrmalardy qalyptastyry'da da ereks'elenedi. Mysaly, ag'yls'yn tilinin' grammati'kalyq ereks'eligine quralg'an tapsyrmalardy qazaq tilinin' grammati'kasyna tikelei' qoldany'g'a bolmai'dy. Sondyqtan ko'pjyldyq ta'jiri'be men ozyq a'distemelerdin' o'zin negizdep, bo'likter boi'yns'a tapsyrmalarg'a ju'i'eley'di talap etedi. Treni'ng avtory osyndai' negizgi ereks'elikterdi tyn'day's'ylar nazaryna tikelei' mysaldar arqyly keltirip otyrdy. 
Leksi'kalyq ja'ne grammati'kalyq dag'dy­lar­dyn' qalyptasqandyg'yn anyqtay' QAZTEST ju'i'e­sinde leksi'ka-grammati'kalyq bo'lik retinde tapsyrmalar ji'yntyg'y tu'rinde beriledi. Al ag'yls'yn tili emti'handarynda grammati'kalyq, leksi'kalyq birlikterdi tu'singenin jaza bily', oqi' bily', estigenin-tu'singenin bag'alay' bo'likterinde tekseriledi. A'ri'ne, mundai' ereks'elikter tapsyrmalardy a'zirley'de o'z na'ti'jesin bermek. 
Ta'jiri'belik sabaqtarda qazaq tilin men'gery' den'gei'in bag'alay'g'a arnalg'an o'ls'ey' quraldaryn a'zirley' jumystaryna konsy'lьtati'vtik pikirler a'zirlendi. Til men'gery' den'gei'leri si'pattamalarynyn' birizdiligi naqtylandy. Test serti'fi'katy sekildi negizgi normati'vti quraldardyn' qurylymy talqylandy. ETS ta'jiri'besindegi ozyq a'distemelerge qatysty ko'ptegen mysaldarg'a talday' jasay' arqyly, til men'gery' den'gei'in anyqtay'dag'y dag'dylardy qalyptastyry'dyn' negizgi bag'yttary talqylandy. 
ETS Global ui'ymy treni'ngti sa'tti aяqtag'an tyn'day's'ylarg'a til men'gery' den'gei'in bag'alay' quraldaryn qalyptastyry'da biliktiligin rastai'tyn ETS GIoЬaI institute serti'fi'katyn tabystady. 
O'tken jyldyn' 27 qyrku'i'eginde ETS Global ui'ymynyn' Azi'я-Tynyq muhi't ay'mag'y, Taяy' S'yg'ys, Kanada, Afri'ka elderi boi'yns'a Atqary's'y di'rektory Paskalь Mevellek pen Bai'lanys jo'nindegi u'i'lestiry's'isi C'i'nara Adamali'eva Qazaqstan Respy'bli'kasy Bilim ja'ne g'ylym vi'цe-mi'ni'stri Serik I'rsali'evpen kezdesy'i barysynda QAZTEST ju'i'esin jog'aryda atalg'an TOEFL ju'i'esimen sabaqtastyg'yn qamtamasyz ety' maqsatynda Ulttyq testiley' ortalyg'y men ETS Global ui'ymy arasynda «Yntymaqtastyq memorandy'myna» qol jetkizildi. Atalg'an memorandy'm aяsynda eki ui'ymnyn' tyg'yz qarym-qatynasy o'z jumysyn bastap otyr. Mundai' halyqaralyq qatynastar ju'i'eni jan'a den'gei'ge ko'teretini anyq. 
«Qazaqstannyn' bolas'ag'y qazaq tilinde» degen qanatty so'zdi so'zbui'dag'a saly's'ylar, endi «kim qans'alyqty den'gei'de bily'i kerek» degen suraqtardy ko'ldenen' tartty. Onyn' jay'aby «Til ty'raly» zan'nyn' 23-babynda anyq ai'tylg'an. Alai'da memlekettik tildi belgili bir mo'ls'erde bily'i ti'is mamandyqtardyn', lay'azymdardyn' ja'ne ka'sipterdin' tizimi a'li ku'nge dei'in naqtylang'an joq. Al atalg'an tizimnin' jobasy a'zirlengenmen, ony memlekettik organdarmen kelisip, normati'vti kujat retinde engizy' qajettigi ty'yndap otyr. 
Elbasynyn' «Bolas'aqtyn' irgesin birge qalai'myz» degen Jolday'yndag'y memlekettik til saяsaty ma'selesi boi'yns'a 2017 jylg'a dei'in qazaq tilin men'gergen qazaqstandyqtar sany 80 pai'yzdan, al 2020 jylg'a dei'in 95 pai'yzdan kem emes mejege jety' josparlandy. Osy rette jog'aryda usynylg'an tizimdi anyqtay' arqyly o'reli maqsatqa jety'din' tu'i'tkildi tetigi bolatyny anyq. Al kez kelgen zai'yrly elderdegidei' til men'gery'di bag'alay'dag'y birden-bir qural retinde QAZTEST ju'i'esi engizily'ge dai'yn.

Suhbattasqan Altynai' JOLDYBEKOVA

"Ana tili" ult gazeti